حکم آباد تبریز در گذر تاریخ

 آشنائى اجمالى با منطقه قدیمى حکم آباد تبریز

   قدمت و وجه تسمیه حکم آباد

 

چنین نقل شده است که «غازان خان مغول»*** )1( غازان خان قبل از تشرف به دین اسلام، بودائى بود وى پس از مسلمان شدن، نام «محمود» بر خود نهاد و نخستین فرمان حکومتى او پذیرش دین اسلام و تشویق مغولان براى تشرف به آئین اسلام بود. او در سال 1304 میلادى، 703 ه .ق درگذشت و در مقبره اى که خود در شنب غازان بنا کرده بود مدفون شد. *** وقتى به حکومت رسید، شنب غازان تبریز را به پایتختى حکومت و مرکز امور دیوانى خود برگزید و به اهالى ساکن در آن محل دستور داد به جاى دیگرى کوچ کنند. اهالى آنجا به ناگزیر از ترک  محل شدند. عده اى از مردم به شمال شنب غازان کوچ کردند. نام آن محل بخاطر کوچ آنان، «کوشک»*** (2) محله پشت مسجد سادات *** نامیده شد. مردم پس از آنکه رحل اقامت افکندند، بدلیل مستعد و حاصلخیز بودن زمین هاى اطراف محل سکونتشان، به کشاورزى و سبزیکارى پرداختند. چون اغلب افرادى که کوچ کرده بودند به سبزیکارى اشتغال داشتند، به این منطقه «هامى کاوار» مى گفتند. «هامى» در زبان ترکى به معنى «همه» و «کاوار» به معنى «سبزى خوردن» مى باشد، که مراد از اتلاق «هامى کاوار» یعنى «همه سبزیکار» بوده است. از آنجا که بسیارى از عناوین و اسامى محلات قدیمى مشابهى از اسامى اصلى و حقیقى آنهاست که به مرور زمان دچار تحریف لفظى و معنوى شده اند، «هامى کاوار» نیز با استمرار در تلفظ، در لفظ عامیانه به «حکماوار» و در دفاتر ثبت و آمار توسط آمارنویسان به «حکم آباد» تغییر یافته است که با تغییر و تحریف در لفظ، ماهیت و معنى اسم نیز کاملاً عوض شده است.

با این وصف و با استناد به شواهد و قرائن تاریخى، پیدایش «حکم آباد» به زمان «غازان خان مغول» و بدستور وى برمى گردد.

 

   موقعیت طبیعى و جغرافیائى

 

حکم آباد منطقه اى است تقریباً بزرگ و قدیمى که از به هم پیوستن کوچه ها و محله هاى مختلف شکل یافته است. این منطقه در شمال غرب تبریز واقع است که از جنوب به شنب غازان، شهرک امام خمینى قدس سره، کوى دامپزشکى و محله آخونى و از شمال به محله امیرزین الدین و جمشیدآباد قدیم و خیابان علامه محمدتقى جعفرى قدس سره و از شرق به محله ویجویه و خیابان بهار و از غرب به قراملک و جاده سنتو منتهى مى شود. حدود و مساحت این منطقه را بطور دقیق نمى توان برآورد ساخت ولى بطور تقریبى مى توان گفت محدوده این منطقه به طول 3 کیلومتر از شرق به غرب و به عرض 3 کیلومتر از شمال به جنوب مى باشد.

در گذشته حکم آباد دو دروازه داشت، یکى در ضلع شرقى که در روبروى بانک ملى شعبه حکم آباد واقع بود و دیگرى در غرب حکم آباد که به دروازه کوشک معروف بود.

مهمترین کوچه ها و محله هاى حکم آباد عبارتند از محله قاضیارباشى و دیزج در شرق حکم آباد، منطش و قوچداشى در جنوب و جنوب شرق که در گذشته به جهت قرار گرفتن دو عدد سنگ تراشیده شده به شکل قوچ در ورودى آن محله، به قوچداشى معروف شده است. محله اره گر و قره بیگ (کوى شهید وفائى) در جنوب و جنوب غربى و کوشک و باغلارباشى در غرب و محله ملاعلى و تیکانچى لر (خارفروشان) در شمال و شمال غرب.

حکم آباد چهار میدان داشت که به ترتیب از شرق، میدان حاج حیدر که میدان ماشین نیز مى گفتند، سپس میدان حمام بود که «آرامیدان» (میدان وسط) نیز مى نامیدند، بعد از آن میدان چشمه بود که به جهت قرار گرفتن غسلخانه در آن میدان، میدان میردشیر(میدان مردشو) نام یافته بود، چهارمین و آخرین میدان، به میدان سبزى و میدان بزرگ معروف بود که این میادین شکل قدیمى خود را تا احداث خیابان شهید رنجبر، حفظ کرده بودند ولى در سال 1375 با مسیرگشائى حکم آباد، به جز قسمتى از میدان سبزى، سایر میادین در مسیر خیابان فعلى قرار گرفتند.

 

   اماکن دینى و مذهبى

 

از مساجد معروف و قدیمى حکم آباد مى توان مسجد سادات (کوشک سابق)، مسجد مصعب بن عمیر (حاج محمدعلى)، مسجد بزرگ، مسجد قدس (وایانلو)، مسجد فجر (پیراره گر)، مسجد روح اللَّه (حاج کاظم)، مسجد ولایت، مسجد شهید مدنى (روباز)، مسجد امام زمان(عج)، مسجد علوى، مسجد امام حسین علیه السلام، مسجد خاتم الانبیاءصلى الله علیه وآله وسلم، مسجد انصار(قوچداشى)، مسجد شهید مطهرى (میراحمد)، مسجد ملاعلى، مسجد حاج عباس، مسجد حضرت ولیعصر(عج)، مسجد حاج على اکبر و مسجد حضرت ابوالفضل(س) را نام برد. علاوه از این، وجود چندین تکیه و حسینیه و هیئات عزادارى حسینى و جلسات آموزش قرآن و معارف اسلامى نیز بر فضاى معنوى این منطقه افزوده است.

 

   موقعیت اجتماعى و فرهنگى حکم آباد

 

اهالى فرهنگ دوست حکم آباد علاقه خاصى به تحصیل علم و دانش، خصوصاً تعلیمات دینى داشته و دارند. آن زمان که مدارس به شکل امروزى وجود نداشت، اهالى توسط علماى محل، اقدام به تشکیل مکتب خانه نمودند. مرحوم ملا بخشعلى مکتب دار نخستین مکتب در حکم آباد بود.

دومین مدرسه در تبریز پس از مدرسه رشدیه، در حکم آباد تأسیس گردیده است. پیشتازى این منطقه در تأسیس دومین مدرسه در تبریز، تأسیس هنرستان کشاورزى تبریز و مدارس فرقانى (هاجر فعلى) و پاسارگاد(محدثه فعلى) را در پى داشته است.

از دیگر سوابق و افتخارات فرهنگى این منطقه مى توان به طراحى و تأسیس نخستین ستاد یادواره مردمى و منطقه اى شهداء که با عنوان یادواره شهداى منطقه حکم آباد تبریز معروف است و هنوز هم به فعالیت مى پردازد اشاره نمود که این طرح و حرکت، نمونه و الگوئى براى شروع فعالیت سایر یادواره ها در دیگر شهرها و استان هاى کشور گردید. اهداف و نحوه شکل گیرى این یادواره به اختصار در مقدمه این کتاب آمده است. از آثار فرهنگى این یادواره، طراحى، نقاشى و نصب و تعویض تصاویر شهداء بر روى تابلوى بیل بورد یادواره واقع در چهارراه تقاطع خیابان بهار و آذربایجان مى باشد که هر هفته همزمان با ایام سالگرد شهادت شهداء انجام مى شود. تألیف و انتشار ویژه نامه یادواره همزمان با برگزارى اجلاس یادواره در سال 1375 و تألیف و انتشار ویژه نامه وصال مربوط به زندگانى شهید محراب آیت اللَّه مدنى قدس سره، تألیف و انتشار کتاب «تنهائى و پایدارى»، روایتى از حیات و مبارزات شهید محراب آیت اللَّه سیدمحمدعلى قاضى طباطبائى قدس سره مى باشد که پیش از این مجموعه به طبع رسیده اند.

 

   وضعیت و سابقه سیاسى

 

نام حکم آباد در تاریخ نهضت مشروطه ایران بارها آمده است. در آن دوران حکم آباد که به مثابه دروازه اى براى شهر تبریز بود نقش مهمى در دفاع از مشروطیت داشته است. اهالى حکم آباد به دلیل آگاهى و دیانت و روشنگرى علمائى همچون مرحوم «آخوند فاضل» که از علماى برجسته حکم آباد بود، غالباً مشروطه خواه بودند و براى دفع استعمار و استبداد و ایادى مزدورش تا پاى جان ایستادند.

در جریان نهضت عاشورائى حضرت امام خمینى قدس سره نیز مردان و جوانان غیور و غیرتمند این منطقه همگام با امت اسلامى براى حاکمیت اسلام و پیروزى انقلاب اسلامى از هیچ کوششى فروگذار نکردند. جا دارد از مسجد ارشاد، مسجد یادها و خاطره ها، که از مراکز مهم و فعال سیاسى و فرهنگى دوران مبارزه با رژیم ستمشاهى بود یاد شود و خاطره شهید والامقامى که حکم آباد در روز تاریخى قیام 29 بهمن سال 1356 تبریز تقدیم امام و انقلاب نمود گرامى داشته شود.

در راهپیمائى هاى پیش از انقلاب، صف راهپیمایان و تظاهرکنندگان حکم آباد از جمله کم نظیرترین و طولانى ترین صف هاى راهپیمائى شهر تبریز به شمار مى آمد.

پس از پیروزى انقلاب اسلامى، خفاشان شب پرست و اصحاب زر و زور و تزویر که چشم دیدن خورشید را نداشتند، با هدایت استکبار جهانى و ایادى مزدورش کمر به هدم انقلاب نوپا بستند. انقلابى که ثمره مجاهدت و خون هزاران شهید مظلوم بود. در تبریز هم جبهه نفاق با عنوان حزب موسوم به خلق مسلمان، دست به خیانت و خرابکارى مى زد. خوارج زمان متأسفانه در حکم آباد نیز کانونى براى توطئه ایجاد کرده بودند که خوشبختانه با آگاهى مردم و مقاومت و مجاهدت جوانان از جان گذشته این منطقه، عدّه و عدّه آن معاندین براى همیشه برچیده شد و خط امام و انقلاب پیروز گشت.

 

   حکم آباد در 8 سال دفاع مقدس

 

با نظر به وسعت و میزان جمعیت حکم آباد، تقدیم 200 شهید حماسه آفرین و دهها جانباز و آزاده صبور و حضور صدها رزمنده داوطلب در میادین نبرد، خود حاکى از نقش این منطقه در دوران دفاع مقدس مى باشد. همچنین اهالى حکم آباد علاوه از حضور مستقیم در جبهه هاى نور، بصورت نقدى و غیر نقدى نیز به پشتیبانى از جنگ و جبهه مى پرداختند.

این منطقه در دوران دفاع مقدس بارها در معرض آماج بمب هاى هواپیماهاى جنگى عراق قرار گرفت. از جمله در بمباران روز 22 بهمن سال 1365 تبریز که کوى شهید وفائى حکم آباد نیز بمباران شد، بهمن جوادى و همسرش و خانم وجیهه علیپور پرویزیان به شهادت رسیدند و صدها خانه و کاشانه مردم نیز آسیب دید و چندین نفر از اهالى منطقه مجروح گردیدند.